Szlakiem żydowskim w Katowicach

Żydzi w rejonie dzisiejszych Katowic pojawili się w XVIII wieku. Pierwsza wzmianka karczmarzu z Kuźnicy Boguckiej pochodzi z 1702 roku. Dość długo, bo do połowy XIX wieku, żydowskich mieszkańców w Katowicach była tylko garstka. Wśród nich Isaak Grätzer, współwłaściciel pierwszego w mieście hotelu „Welt” (później „Retzlaff”) w samym centrum, gdzie dziś stoi dom towarowy „Zenit”.

W drugiej połowie XIX wieku, gdy społeczność katowickich Żydów liczyła ponad pół tysiąca, w mieście powstała żydowska gmina wyznaniowa, synagogi, mykwa i cmentarz. Jednocześnie żydowscy mieszkańcy Katowic brali czynny udział w życiu społeczno-politycznym miasta – zasiadali w Radzie Miejskiej oraz Zarządzie Miasta.

Synagoga Stara, pierwsza żydowska budowla sakralna, znajdująca się na rogu dzisiejszych ulic Słowackiego i 3 Maja została rozebrana już w 1900 roku. W tym samym czasie przy dzisiejszej ul. Mickiewicza powstała Synagoga Wielka– okazała budowla, którą Niemcy spalili we wrześniu 1939 roku. Obecnie w tym miejscu, między ulicami Mickiewicza i Skargi, stoi pomnik „dla uczczenia pamięci Żydów, mieszkańców Katowic – zgładzonych przez niemieckiego okupanta w latach 1939–1945” a przestrzeń ta nosi nazwę Plac Synagogi.

Inne miejsce kultu, dom modlitwy, w latach 30. XX wieku funkcjonował w istniejącym do dziś budynku przy ul. Mickiewicza 9, w ówczesnej siedzibie administracyjnej gminy żydowskiej. Podczas II wojny światowej niemieckie władze okupacyjne umieściły tam posterunek policji. Po 1945 r. działała tam redakcja „Trybuny Robotniczej”, obecnie jest tu przychodnia lekarska.

Dziś w Katowicach funkcjonuje jeden dom modlitwy – Synagoga im. Chaskiela Bessera przy ul. 3 Maja 16, gdzie siedzibę ma też gmina żydowska i Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce. Dom znajdował się wcześniej przy ul. Młyńskiej 13, gdzie upamiętnione jest ważne wydarzenie dla historii katowickich Żydów – I konferencja Ruchu Miłośników Syjonu (Chovevej Syjon), tzw. Konferencja Katowicka z 1884 roku, na której podjęto decyzję o założeniu nowych osad żydowskich w Palestynie. Istnieją wątpliwości, gdzie znajdowało się miejsce obrad – prawdopodobnie było to w kamienicy przy ul. Stawowej 19, w nieistniejącym już obiekcie.

Warto wybrać się także na ul. Warszawską 12, gdzie znajduje się Willa Grünfelda z 1870 roku. Jej projektantem, wykonawcą, właścicielem i mieszkańcem był architekt Ignatz Grünfeld. Pierwotnie był to budynek modernistyczny, przypominający rezydencje berlińskie z tego okresu. W latach 20. XX wieku willa stała się siedzibą Deutsche Bank und Diskonto-Gesellschaft oraz Dresdner Bank. Została wtedy przebudowana na potrzeby biurowe.

W każdej gminie żydowskiej musi funkcjonować także cmentarz. Katowicka nekropolia żydowska mieści się przy ul. Kozielskiej 16. Do dziś na otoczonym murem cmentarzu o powierzchni 1,1 ha zachowało się niemal tysiąc nagrobków. Wszystkie sfotografowane oraz zindeksowane można oglądać na Wirtualnym Sztetlu. Cmentarz ten jest przez cały czas czynnym miejscem pochówku. W ostatnich latach prowadzone są tam prace restauracyjne. Opiekę nad nimi sprawuje Fundacja Or Chaim.

Podczas II wojny światowej Katowice zostały włączone do Rzeszy. W mieście nie powstało getto dla społeczności żydowskiej. Żydzi katowiccy trafili do gett na terenie Zagłębia Dąbrowskiego a następnie do Auschwitz. Ocalało niewielu.

Po wojnie w Katowicach osiedliło się ok. 1,5 tys. Żydów, w większości były to osoby pochodzące z innych części kraju, które przeżyły okupację w Związku Radzieckim. Po rozpoczęciu antysemickiej kampanii 1968 r., większość mieszkających w Katowicach Żydów opuściło Polskę. W 1969 r. pozostało tu zaledwie kilka rodzin żydowskich.

Wiele miejsc związanych z żydowską historią Katowic nie zachowało się. Więcej informacji na temat tej społeczności można znaleźć na portalu Wirtualny Sztetl. Warto zajrzeć także do galerii Wirtualnego Sztetla i zobaczyć unikalne zdjęcia katowickich Żydów.